Nýggj gransking vísir m.a., at unga ættarliðið hevur stórar avbjóðingar, tí tey ikki sova nóg mikið. 

Vit menniskju hava í dag stórar heilsuavbjóðingar, tí vit hava broytt atferð, tá ið tað ræður um heilt grundleggjandi menniskjaligar tættir; eitt nú rørslu, kost og svøvn. Vit røra okkum ov lítið og hava sum heild minni góðar kostvanar. Harumframt sova vit ov lítið, og hesir tættir tykjast eisini at hanga saman. Nýggj gransking vísir m.a., at unga ættarliðið hevur stórar avbjóðingar, tí tey ikki sova nóg mikið. 

Tey ungu sova sum heild ov lítið, tí tey brúka ov nógva tíð á snildfon, teldu, teldli ella sjónvarpi fyri songartíð. Hetta er m.a. niðurstøðan í einari nýggjari kanning hjá Statens Institut for Folkesundhed, sum júst er komin út. Kanningin vísir á, at alt fleiri ung ikki megna at leggja skíggjan frá sær um kvøldarnar og tí eru troytt dagin eftir.

Í donsku kanningini hava tey spurt fleiri enn 11.000 fólk, ið eru 16 ár og eldri um teirra svøvnvanar, t.d. um tey halda seg sova nóg mikið, soleiðis at tey kenna seg hvíld. Her svaraðu umleið helvtin av teimum spurdu í aldrinum 16-24 ár, at tey ikki sova nóg mikið, soleiðis at tey kenna seg hvíld dagin eftir. Tá ið tey vórðu spurd, hvørjar orsøkirnar vóru, svaraðu 80% av teimum ungu monnunum og 70% av ungu kvinnunum, at ein av orsøkunum til manglandi svøvnin var skíggjanýtsla fyri songartíð.

Føroysk tøl frá 2019 siga tað sama
Hetta eru skelkandi tøl, men tað sær tíverri ikki betri út í Føroyum. Í stóru fólkaheilsukanningin “Hvussu hevur tú tað?”, sum Fólkaheilsuráðið gjørdi í 2019, spurdu vit júst somu spurningar um svøvn sum í donsku kanningini. Sum tað framgongur á figuri 1 niðanfyri, siga áleið 70% av teimum ungu, í aldrinum 18-24 ár, at tey ikki sova nóg mikið, soleiðis at tey kenna seg hvíld dagin eftir. Somuleiðis er tað skíggjanýtsla fyri songartíð, ið er høvuðsorsøkin til, at tey ungu í Føroyum ikki sova nóg mikið. Heili 76% av teimum ungu monnunum og 65% av ungu kvinnunum siga seg fara ov seint í song, tí tey brúka fartelefon, teldu, teldil ella sjónvarp.

Figur 1: vísir prosentpartin av teimum, sum siga seg ikki sova nóg mikið, tí tey fara ov seint í song vegna nýtslu av skíggja. Býtt upp í aldur og kyn.

Týdningurin av nøktandi svøvni

Svøvnur er ein grundleggjandi fysiologiskur tørvur, ið er neyðugur fyri, at menniskju kunnu virka bæði kropsliga og sálarliga. Fáa vit ov lítið av svøvni, kann tað í byrjanini ávirka okkara vælveru, gera tað trupult at hugsavna seg og somuleiðis ávirka okkara heilsuatferð neiliga. Ov lítið av svøvni í eitt longri tíðarskeið kann hava neiligar fylgjur fyri okkara immunverju og kann økja um vandan fyri fleiri ymiskum sjúkum, eitt nú hjarta- æðrasjúkum og diabetes. Tí er tað ræðandi, at tað eru so nógv ung, ið siga seg sova ov lítið. Svøvnur, sálarlig heilsustøða, kostvanar og rørsla hanga saman, soleiðis at sálarlig javnvág, ein kropsliga virkin gerandisdagur og skilagóðir kostvanar fremja góðan svøvn. Hinvegin ger vánaligur svøvnur, at sálarliga heilsustøðan versnar, yvirskotið til at vera virkin og hava góðar kostvanar minkar, so talan er um eina ringa ringrás, um vit ikki sova nóg mikið og nóg væl.

Góð og einføld ráð til betri svøvn
Tað eru longu fimm ár síðani, at Fólkaheilsuráðið kom við skíggjaráðum, har ljós varð varpað á, at skíggjanýtsla kann hava neiliga ávirkan á heilsuna. Eitt av ráðunum var: “Far í song uttan skíggja”. Í desembur 2021 komu vit við einari dagførdari útgávu av skíggjaráðunum, sum umframt eina plakat við yvirskipaðum skíggjaráðum eisini fevnir um ein faldara, ið vísir á neiligu árinini, sum skíggjanýtsla kann hava á heilsuna. Faldarin er gjørdur við støði í gransking.

Skíggjaráðini mæla frá, at man hevur talgildar miðlar í sovikamarinum. Fleiri brúka snildfonina sum vekjara, men mælt verður heldur til, at man brúkar ein “vanligan” vekjara, soleiðis at snildfonin kann liggja í einum øðrum rúmi enn sovikamarinum. Mælt verður somuleiðis til ikki at brúka skíggja ein til tveir tímar, áðrenn farið verður í song. Skíggjanýtsla fyri songartíð ger tað trupult at sovna skjótt og ávirkar svøvngóðskuna. 

Fólkaheilsuráðið bjóðar ókeypis fyrilestrar um skíggjaráð Gitte@folkaheilsa.fo og kostráð Snorri@folkaheilsa.fo

Kelda og mynd Fólkaheilsuráðoð august 2022.

– Tá vit í dag fara út at eta í Havnini, hugsa vit lítið um, at karry er suðurasiatiskt blandingskrydd og at pipar upprunaliga kom úr Malabar.  Sum nakað púra nátúrligt sita vit og eta hummus, feta, kebab, shawarma, pizza og mangt annað, segði Heðin Mortensen, borgarstjóri, til móttøkuna á Fjølmentanarvikuni í Norðurlandahúsinum.

– Vit geva okkum als ikki far um, at tað vit uppliva, í veruleikan er ein kulinarisk fjølmentan. Mentan, vit sum nakað heilt nátúrligt gjøgnum árini hava tikið til okkum, og sum vit fegnast um. Við fjølmentavikuni fara vit bara eitt stig víðari. Vit fagna mentanarliga margfeldinum á ymiskan hátt, til dømis við matfagnaði, tónleiki, list, ítrótti, kunning, søgum og upplivingum.

– Fjølmentanarvikan er sostatt ein fagnaður til frama fyri allar tær ymisku mentanir, ið eru í Føroyum. Og tað er ikki smávegis – vit hava fólk búgvandi úr 111 ymsum londum. Øll hesi koma til Føroya við serstøkum útbúgvingum og ymsum og fjølbroyttum royndum.

– Okkara vón er, at við áhaldandi tiltøkum sum hesum, kunnu vit øll fáa atgongd til meira vitan og royndir á mongum økjum, sum okkara samfelag kann njóta væl av. Og sum vit øll gerast klókari av. Endamálið við Fjølmentavikuni er at varpa ljós á og fagna júst hesum mentanarliga margfeldi í Føroyum.

– Tórshavnar kommuna og Útlendingastovan samstarva um tiltakið, og vit vóna, at kommunur, frítíðarfelagsskapir, skúlar, áhugafeløg, fyritøkur og einstaklingar fara at luttaka hesar dagarnar. Vit enda við einum spennandi felagstiltaki í Havn tann 21. oktober.

– Vit settu ferð á intagratiónstiltøkini fyri nøkrum árum síðan við Tórshavnar Kvøldskúla. Kvøldskúlin er í dag í stóran mun ein skeiðsdepil. Og serliga føroysktfrálæran til okkara nýggju útlendsku borgarar hevur glett okkum í kommununi avbera nógv.

– Tilflytarar hava her lært føroyskt mál og føroyska mentan. Og tað er í sjálvum sær heilt einastandandi at síggja, hvussu stóran týdning hetta hevur havt fyri trivnaðin og møguleikan hjá hesum borgarum at trívast og fáa møguleikar á arbeiðsmarknaðinum. Øll hava áhuga at víðka sín sjónarring. Flestu hava eisini áhuga í sosialari samveru og at betra sín førleika í ymsum, sum kann gera teimum gerandisdagin lættari.

– Og sum tað er stuttligt at hoyra, at fólk, sum bara fyri nøkrum mánaðum síðan stóðu púra hjálparsleys og hvørki skiltu føroyskt mál ella mentan, nú bæði kunnu samskifta málsliga, luttaka á arbeiðsmarknaðinum – og harvið hava fingið eitt nátúrligt pláss í okkara gerandisdegi og mentan.

– Og nú fara vit eitt stig víðari. Vit hava gjøgnum undirvísing í mentan og mál givið teimum lykilin til okkara mentan og samfelag. Nú fara vit at lata tey oysa av teirra vitan og royndum, ið vit sum kryddurtir fara at taka til okkum og gera til ein nátúrligan part av okkara fjølbroytta gerandisdegi, segði Heðin Mortensen, borgarstjóri, at enda.

_{Kelda og mynd: torshavn.fo – 15 okt. 2022}

Í samband við Virkið vár í mai varð ein urtagarðskapping útskrivað. Borgarar fingu møguleika at tilnevna egnan urtagarð til kappingina ella at tilnevna ein urtagarð, sum eftir teirra tykki hevði eina viðkenning uppiborna. 

Nú summarið er liðugt, og urtagarðarnir hava staðið í fagrasta blóma, hevur dómsnevndin avgjørt, at vakrasti urtagarður í 2022 liggur á Skáltavegi 30 í Klaksvík, har Hanna Dalsenni og Mikkjal Olsen búgva.

Dómsnevndin segði m.a. í grundgevingini, at urtagarðseigarin hevur megnað at fáa heilt ótrúliga nógv burtur úr einum avbjóðandi lendi. Alt er væl samanvaksið, og eingin mold er at síggja, tí planturnar eru sera væl samansettar.

Lendið í urtagarðinum er sera bratt, men kortini er hvør krókur gagnnýttur. Bæði til terassu, har lagt er upp til hvíld og hugsavnan, samstundis sum urtagarðurin er sermerktur av gomlum trøum, sum eru endurnýtt til bæði beð, beinkir og aðrar prýðislutir.

Somuleiðis sigur dómsnevndin, at úrvalið í urtagarðinum er fjølbroytt. Nógv ymisk trø, nálatrø, klivplantur, eitt ótal av staudum, rósum, átulig ber osfr.

Í dómsnevndini sótu Jóhanna Christiansen, forkvinna í mentanarnevndini, Hans Hjalti Skaale, býargartnari, Karl Heri Joensen, KHJ nýgerð, og skrivari var Sonja N. Thomsen, Klaksvíkar kommuna.

Høvuðsvinningurin var eitt gávubræv á kr. 10.000. Somuleiðis fingu Hanna og Mikkjal eina plantu frá býargartnaranum og eina merkisplátu til minnis um heiðurin.

Harumframt vórðu gávukort á 2.000 kr. handað til urtagarðseigarar, sum eisini sermerktu seg í kappingini.

Kelda og mynd: Klaksvíkar kommuna 11. okt. 2022